Veba Geceleri Üzerine

 

Biraz önce haftalık Birikim’de Barış Özkul’un Veba Geceleri üzerine yazısını gördüm. Barış Özkul’un Orhan Pamuk’un kitabından övgü dolu sözlerle alıntıladığı pasajları okuyunca bu ne dedim. Kör kör parmağım gözüne anlam hatalarıyla ve anlatım bozukluklarıyla dolu bu cümleleri alıntılarken Barış Özkul parodi mi yapıyordu acaba? Sonuna kadar devam ettim, yoo adam gayet normal övüyordu işte. Baştan söyleyeyim bu bir roman eleştirisi değil, bol keseden atmış bir övgücü eleştirisi. Bu sırada övgünün yücelttiği romanın bu pasajlarla ortaya çıkan "değersizliği" sadece bir yan etki, benim hiçbir kabahatim yok, dediğim gibi pasajlar Barış Özkul'un alıntıları. Diyelim  bu romanı baskıdan önce ben redakte ediyorum ve ilgili pasajlar için notlarımı aldım Orhan Pamuk'a yeniden yazması için geri gönderdim. Roman bu işlemle değerinden hiçbir şey kaybetmezdi. Ama Barış Özkul gibi bir okuyucunun etkilenme halleriyle ilgili pasajları kaleme alan yazarın okuyucusunu etkileme halleri arasında birbirine geçişli özdeşe yakın bir ruh hali olsa gerek. Bunu ne yapacağız?..  Bu arada ‘kör kör parmağım gözüne’ deyimini hayatımda ilk kez kullanıyorum, birazdan ‘delik büyük yama küçük’ deyimini de kullanacağım hayırlısıyla.

 

Gelelim alıntılara.

 

1.Alıntı: "Gardiyan Bayram Efendi’nin son anları, dramatik tonuyla, Raskolnikov’un sayıklamalarına denk bir yoğunluk içeriyor:"

 

“Tuhaf rüyalar ve kâbuslar gördü, dalgalı bir denizde yükselip alçaldı! Uçan aslanlar, konuşan balıklar ve alevler içinde koşan köpek orduları vardı! Derken alevler farelere bulaşıyor, yanan şeytanlar gülleri kemirip parçalıyordu. Bir kuyunun çıkrığı, bir değirmen, açık bir kapı durmadan dönüyor, âlem daralıyordu. Sanki güneşten yüzüne ter damlıyordu. İçi sıkışıyor, koşup kaçmak istiyor, kafası bir hızlanıyor, bir duruyordu." (s. 27)

 

Tuhaf rüyalar ve kâbuslar… kâbus da rüyadır. Orhan Pamuk ne kadar farklı sözcük kullanırsa anlatmak istediğine o kadar çabuk erişeceği gibi tuhaf bir inanç taşıyor. Tabi bunun belâgat saplantısıyla yakın bir ilgisi var. Orhan Pamuk’un aynı sözcükleri kullanmaktan kaçınma titizliği beni soğutan unsurlardan sadece bir tanesi. Bir sözcük (veya betimleme) yetmezse anlattığın duruma diğer sözcüğü eklesen bile anlam zenginleşiyor mu? Ya da bu farklı sözcükler bize kendi anlam farklılıklarını mı iletiyor? ‘Derken alevler farelere bulaşıyor, yanan şeytanlar gülleri kemirip parçalıyordu.’ Cümlenin çok basit bir kuruluş imkânı var: ‘Derken alevler farelere bulaşıyor, yanan fareler gülleri kemirip parçalıyordu.’ Ya da ‘Derken alevler farelere bulaşıyor, yanan fareler şeytanlara dönüşüyor, gülleri kemirip parçalıyordu.’ Farenin somut varlığıyla onun birden şeytan imgesine bürünmesi hayal gücümüze eziyet, bu bir yana aslında hayal gücümüzde bir değişiklik de yaratmıyor, sadece tınısı farklı olan sözcükleri takip ediyoruz. Ayrıca güller kemirilir, parçalanmaz. Sözcükler, sözcükler… nasılsa maliyeti yok harca bakalım. Bir kuyunun çıkrığı, bir değirmen döner, doğru. İkisini de görmüş biri olarak tanıklık ediyorum. Ama açık bir kapı nasıl döner? Tamam böyle bir istisna olabilir, ama bunun için bu durumu yan cümle olmaktan kurtarman gerekir. Anlam özerk olmalı! ‘Sanki güneşten yüzüne ter damlıyordu.’ Bak bu güzel, hatta şairane. Ama burada da bir dil bilgisi sorunu var. Orhan Pamuk, mecazi anlamda güneşten değil yıldız olan Güneş’ten söz ediyor, büyük harfle yazılır. ‘İçi sıkışıyor,’ bu memlekette insanın içi sıkışmaz içi daralır…

 

 2. Alıntı: (sıkıldım… aradan iki saat geçtikten sonra devam)

 

“Kolağası/komutan Kamil’in vebadan ölmeden önceki son saatleri, boynunda çıkan hıyarcıkla masasında kalakalması da kusursuz bir sahne:”

 

“Komutan askerî kıyafetlerini giymiş, ayağına yaz günü hiç de ihtiyacı olmadığı halde çizmelerini geçirmişti. Doktor Nuri bunun bir an sokaklara çıkıp neferlerin önüne geçip savaşma azmi olduğunu düşündü ama aksini görüyordu: Komutan Kâmil’in değil savaşacak, nefes alacak hali yoktu. Alnı terliydi, güçlükle soluyordu. Doktor Nuri, Komutan’ın tıraş edildiği için kafasını oynatamayan biri gibi kendilerini gözleriyle takip ettiğini fark etti: Sonra gözü kendiliğinden Komutan’ın boynuna gitti. Komutan Kâmil’in boynunun sağ tarafında kocaman bir veba hıyarcığı çıkmıştı ve çok belirgindi. (s. 399-400)”

 

 

Barış Özkul bu sahneye kusursuz demiş, bakalım kusursuz mu?

 

Komutan askeri kıyafetlerini giyerken çizmesini de giyer. Çünkü çizme de askeri kıyafetin bir parçasıdır. Söz konusu olan bedenin mevsime göre değişen ihtiyacı değil asker olmanın gereğidir. İkinci cümlede savaşma azmi kime ait, kıyafete mi Komutan’a mı? Elbette Orhan Pamuk’un ne demek istediğini anlıyorum, ama okuyucuda varsaydığı bu idrakın birazını da Doktor Nuri’ye vermeliydi. Doktor Nuri’nin içinden geçenler gramer hatasıyla oluşan bir ruh haline götürmez bizi. James Wood serbest dolaylı anlatım der bu tekniğe, kahraman yazarın ifadesinden kurtulmuştur ama bunu kimin yazdığını bilirim… Alnı terliydi değil, terliydi... sadece bu; kıyafetlerini giydiğine göre ter başka nerede görünür? Tıraş edildiği için değil tıraş olduğu için kafasını oynatamayan biri gibi... devamında kendilerini gözleriyle takip ediyorsa ve boynuyla ilgili benzetmeyi yapabiliyorsa anlatıcı bunu zaten fark etmiş demektir. Yoksa anlam fark ettiğini fark etti gibi bir totolojiye varıyor. ‘Sonra gözü kendiliğinden Komutan’ın boynuna gitti.’ Yukarıdaki benzetmeyi içinden geçiriyorsa bu kendiliğinden olamaz değil mi? Kâmil’in boynunun sağ tarafında KOCAMAN bir veba hıyarcığı çıktıysa nasıl oluyor da bu hem belirgin hem de çok belirgin olabiliyor?

 

3. Alıntı:

 

“Ölülerin yıkandığı sahne ancak bir ressamdan beklenebilecek bir ayrıntı titizliğine, derinlik ve mekân duygusuna sahip:”

 

“Veba salgınının başladığı günlerde Arkaz’daki bütün Müslüman ölüleri Kör Mehmet Paşa Camii’nin gasilhanesinde berber lakaplı ama berber olmayan ince uzun bir adam tarafından yıkanırdı. Berber, ölüleri kuralınca önce bezle dikkatle silerek abdest aldırır, dudaklarını, burun deliklerini, göbek çukurunu parmağına sıkı sıkıya sardığı bezle silerdi. Sonra adanın zeytininden yapılmış sabunla bol su dökerek ölüleri yıkardı. Aynı işleri kadın cesetlerine yapan yaşlı teyzeye birkaç kuruş verirsen, suyun içine hoş kokulu narin gül yaprakları da atardı. (s. 470)”

 

 

Barış Özkul amma övmüş ha; ayrıntı titizliği, derinlik ve mekân duygusu… insanın içinden bana da, bana da diyesi geliyor. Acaba burada delik büyük yama küçük deyimini kullansam mı? Tam yeri değil galiba. Dur bakalım. Birinci cümlede Müslüman ölüleri derken ismin belirtme hali –i takısını atarsak yani sözcüğü yalın halde yazarsak anlam yerine oturuyor. Bunu test etmek gayet kolay: ‘Müslüman ölüleri… yıkanırdı’ değil, ‘Müslüman ölüler… yıkanırdı.’ İkinci cümlede bir bez mi var iki bez mi insanın kafası karışıyor. Aynı cümlede tümleç uyuşmazlığı: sırasıyla abdest aldırmak ve bezle silmek eylemlerinin nesnesi ölüler, birincide yönelme halinde (ölülere) ikincide belirtme halinde (ölüleri) olmalıydı. Üçüncü cümlede bol su dökerek yerine bol suyla demesi yeterliydi, hepimiz yer çekimini biliyoruz. Ölüleri demesine de gerek yok, bir önceki cümleden neyin yıkandığını biliyoruz.  Dördüncü cümlede ölü sözcüğü kadınlardan söz ederken birden ceset oluyor. Ceset sözcüğünün ölüyle aramızdaki mesafeyi artıran, fazladan irite edici bir tınısı var, hatta ölümü kriminalize edici. Bununla birlikte Orhan Pamuk’un cinsiyetçi bir tutumla bu sözcüğü seçtiğini sanmıyorum. Tabi belli olmaz her erkekte cinsiyetçilik bir yerden patlak verebilir. Eee bilinçdışının ipiyle kuyuya inilmez. Ama ben daha kötüsünü söyleyeceğim, eş anlamlı sözcük cümlenin anlamını pekiştirmiyor, veya başka bir anlam üretmiyorsa anlam yazarın içinde bulunduğu ikileme kayar. Bu biraz hem filmi hem de kamera arkasını izlemek gibidir.