Ritüel Sesler

Bir ritüelin ilk nedeniyle (kökeni) onu sürdürme nedeni birbirinden farklıdır.

Önceki gün Tarlabaşı otobüs durağından Taksim’e çıktığımda akşam ezanı okunuyordu. Her zamankinden daha güçlü bir sesle. Yeri göğü inletiyordu mübarek. Yeni yapılmakta olan meydan camisine yaklaştıkça sesin dozajı yükseldi. Meğer cami bitmeden hoparlör faaliyete geçmiş.

Kutsal hoparlör.

Hz hoparlörü saygıyla selamlıyorum.

Müezzinin köklediği hoparlörün sesiyle aşağıdaki kalabalık arasında hem garip bir ilgisizlik hem de göbekten bir bağ var desem. Herkes kendi halinde; kalabalığın akışı sesle kesintiye uğramıyor, gülenler yine gülüyor, koşturanlar yine koşturuyor, heykelin önünde randevulaşanlar birbirine sarılıyor. Göz sesin kaynağına (şerefeye) yönelmiyor. Öte yandan tarihinde ilk kez bu kadar Ortadoğuluyu bir araya toplayan Taksim, yüksek sesli ezanla herkese kısa, yapıntı bir aidiyet de yaşatıyor: Siz benim tebaamsınız, hepinizi döverim sesi. Yalnız ‘Hayye ale’s-salâh’ın nakaratında ses detone oldu, ses derken hoparlörü kastediyorum…

Dönüşte de yatsı ezanına yakalandım iyi mi. Şans.

Dün sabah 10 Kasım için okula gitmeye hazırlanırken uzaktan gelen bir bas gitar sesi evin duvarında sancıdı. Sancımayı duvara sıkışmış başsız bir yılan vücudunun kıvranışı olarak hayal edin. Ses uzadıkça uzuyor, bir kadın sesi de arada ona eşlik ederek uluyor. Ne oluyoruz dedim, saate baktım dokuzu beş geçeye daha elli dakika var. Balkon kapısını açtım, ses Özgürlük Parkı’ndan geliyor, herhalde Atatürk’ün sevdiği şarkılardan birini çalıyorlar. Çalın tabi de bunu neden kalk borusu gibi çalıyorsunuz? Çocuk var, hasta var, yaşlı var… ben de varım… Acaba yüksek ses bu ülkede bir ontoloji sorunu mu? Asıl biz varız, siz sese maruz kalanlar, ancak dinleyerek (ya da en azından işitmiş olarak) varsınız gibi.

Okullarda saygı duruşuna ister istemez beş dakika önceden başlanır, öğrenciyi bir arada tutmak için bu gereklidir. Bekliyorum, insanlara bakıyorum; en sonunda bakacak bir yer buldum, okulun arkasında rezidansın bilmem kaçıncı katında, balkona çıkmış çekirdek bir aile görüyorum, pijamalarıyla... huzur pijamada.

Peki siz bir dakikalık saygı duruşunun tarihçesini biliyor musunuz?..

Serde az buçuk tarihçilik var ama benim asıl ilgi alanım antropoloji. Saygı duruşunun nerede ve ne zaman başladığı da önemli tabi. Önce ondan söz edeyim: Çok değil yaklaşık 100 yıl önce ilk saygı duruşu 1912 yılının Şubat ayında Portekiz’de gerçekleşmiş. Portekiz senatosu Brezilya'nın Rio Branco baronu olan müteveffa José Maria da Silva Paranhos Júnior'a 10 dakikalık bir sessizlikle saygıda bulunmuş. Aynı yıl Titanik faciasında ölenleri onurlandırmak için insanlar Amerika’nın her yerinde sessiz saygı duruşunda bulunmuşlar… On dakika, iki dakika ve en sonunda bir dakika. Bu bir dakika, adı bir dakika olmasına rağmen 10 Kasım dışında aşına aşına fiilen yarım dakikaya kadar düştü. 1 dakika olan adına dokunmadığın sürece sorun yok.

Ve şimdi antropolojiye geçiyorum: Saygı duruşu ölmekte olanla eş zamanlı yaşanamayan tanıklığı şimdiki zamana taşıyan bir şey. Onurlandırmak; öleni düşünmek, sessiz tefekkür anlamına geliyor. Burada sessizlik esas, tefekkür herkesin kendine kalmış.

1. Dünya Savaşı’nda birbirine seslenecek kadar yakın cephelerde savaşan birliklerin ölülerini gömmek ve yaralılarını sevk etmek için kendi aralarında kısa ateşkesler ilan etmeleri saygı duruşuna başka bir yön vermiş. Haliyle bu ateşkes sırasında top ve tüfekler susar garip bir sessizlik olurdu. Ateşkesin sağladığı sessizlik dünyanın doğal hali değil de insanların imal ettiği bir şeydi sanki, cenazeler defnedildikten sonra ister istemez bir dakikalık saygı duruşunun da atmosferi. Sanki insan olmak için verilen kısa bir mola… ama absürt bir biçimde. Zaten antropolojide bir ritüel ancak absürt olduğu için tutar. Derken komutanın sesi: Hadi mola bitti bam güme devam… Yukarıda 1. Dünya Savaşı bittikten sonra Londra halkının ölenler için düzenlediği saygı duruşu törenini görüyoruz. Sonra bu tören bütün dünyada evrenselleşti. Garip olan da bu; evrensel ama her topluluk kendi yerelliğini yine bu ritüelle üretiyor.

Derken siren sesi, tam arkada hoparlör kulağımı deliyor. Adı sessiz saygı duruşu olmasına rağmen sessiz değil. Bu bir dakikalık saygı duruşuna siren sesi ne zaman ilave edildi acaba?.. Müziği hangi makamda?

Ama sirenin başka bir işlevi var. Sireni komik dizi filmlerde seyirciye rehberlik eden gülme efektinin trajik hali gibi düşünün; siren herkesin yerine uzun uzun ağlar. Bir duygu benzeşmesidir bu, salt eşzamanlılığa dayanan, sirenin bitimine kadar kulakla takip edilen tuhaf bir yas illüzyonu. Hazırolda, kıpırtısızca ve yüzde yas mimiğiyle duruş kolay değildir. Sirenin eşlik ettiği işitme meşguliyetine dönüşen bu duruş insanları olası bedensel gaflarından alıkoyar, sesin ulaştığı her yer bir yas mekânı haline gelir... Yine de ironik... bu toplumda bir dakikalık sessizlik için bile daha üst bir sesin gerekiyor olması yani. Siren yas sesi değil, size yas tutmayı emrediyorumun sesidir.

Sirenin tarihçesini biliyor musunuz?.. Neyse uzattım...