ÇİFT ANLAM

 

Odunları tepeden dönerken gördüm, anayola inince hâlâ aklımdaydı. Fotoğrafını çekmediğim için hayıflandım. Ertesi gün kasabaya tekrar gelince yağmur altında odunlara kadar yürüdüm. İşim neydi? İşte bu fotoğraf o fotoğraf.

 

Umarım uzun uzun bakmazsınız, fotoğrafın sanatsal bir değeri yok, tesadüfen de olsa yok. Gerçi fotoğrafta diğer sanat dallarına göre tesadüfün rolü daha büyüktür. Buradaki tesadüf başka.

 

Fotoğrafta bulduğum şey iki ağacın arasına istif edilmiş odunlar gibi çevreci bir kontrast sunmuyor. Bunu baştan elemiş olayım. Eyvallah.

 

İki ağaç arası boşluk odunların yayılacağı hacmi belirlemiş. Odunlar tek taraftan ağaçlara yaslı ve istifli. İlk dikkatimizi odunların kapladığı alana ya da işgal ettiği yere verelim. Galiba işgal sözcüğü anlatmak istediğime daha uygun.“İşgal” diyorum çünkü burası yola ait, derme çatma da olsa bir yaya kaldırımı var; ve kamunun malı bir bank, oturup eğleşme yeri, artık ne derseniz. Kaldırımın karşı tarafında bitişik nizam tek katlı evler. Ama siz onları görmüyorsunuz. Odunların bu evlerden birine ait olduğunu varsayabiliriz. Muhtemelen odunun tam karşısındaki eve. Bir tahmin yürüteyim, ev sahibinin bu odunları koyacak yeri yoktu. Bunlar masum ilişkiler, ilk başta “işgal” sözcüğünü aklımıza getirip tepkimizi çeken şeyler değil. Henüz ilişkiyi nesneler arasında görüyoruz. Aradığım şey başka, devam edeyim.

 

Havanın yağmurlu olması odunların üstündeki naylonun tam da işlevini yerine getirdiği an. Keza üzerindeki odun parçaları ağırlık yaparak naylonun rüzgarda uçmasını engelliyor. Ama Karadeniz’de rüzgardan ötürü yağmur hep çapraz yağar, odunlar yanlardan illaki ıslanır. Odunların boyutuna dikkatinizi çekmek istiyorum şimdi, odunlar upuzun, sobaya girmesi için kesilmeleri gerek, belki de gelecek sene için ayrılmış. Demek ki naylonun varoluş dayanağı sayabileceğimiz aklımıza gelen rasyonel gerekçeler muallakta kalıyor. Bunları da eliyorum. Madem eleyecektim niye yazıyorum değil mi? Elemek bir muhakeme tarzını çürüğe çıkarmak değil burada, amacım asıl söylemem gerekenin ışığını parlatmak. Altın kuyumcunun vitrininde başka parlar, molozların içinde başka. 

 

Peki.

 

Şimdi geliyoruz çift anlama. Çift anlam, bir sözcüğün mecaz anlamı ya da yan anlamı değildir. Daha çok cümlelerin ve davranışların içinde gizlidir. Duble anlamdır. Anlamlar arasındaki birbirini beslemeyi simbiyotik yaşama benzetebilirim. Tıpkı simbiyotik ilişkide iki ayrı canlı türünün birbirinden yararlanarak ortak yaşam sürmesi gibi. Yine de simbiyotik benzetmesinin anlatmak istediğimi ideal biçimde temsil ettiğinden kuşkuluyum. Çünkü çift anlamdan en az birisi kaypak  anlamdır. Örneğim naylon, örtü ama sadece yağmurdan korumuyor hırsızlardan da koruyor. Bu kadar savunmasız bir örtünün hırsızdan koruması?.. Hırsızlığı özellikle birilerinin yaptığı suç olarak düşünürsek örtü insanlarla odun arasına koyduğu sembolik mesafe sayesinde bir ihlal hassasiyeti yaratıyor, diğerini düşeceği hırsız olma pozisyonuna karşı uyarıyor. Dur bakalım bu sözü anlaşılır biçimde yeniden söylemeliyim galiba, yani diğerinin nötr varlığı odunun varlığıyla bir çalma eğilimi haline geliyor. Hırsız değilken bile çalma eğiliminde olmak nasıl bir ruh hali? Aslında gözetlenme duygusu. Durduk yerde suç potansiyelini imal etmek ve diğerini olası suçuna karşı ikaz etmek de diyebiliriz. Güvenlik kamerası da aynı mantığa dayanmaz mı, bir şeyin çalınması kadar çalınmaması da izlenir, herkes kendi masumiyetini üretir; çalmanız için önce güvenlik kamerasını çalmanız gerekir. Örtünün dile gelmeyen ama herkesin anladığı çift anlamı da burada saklı zaten. Örtü sahiplik ilişkisini başlatıyor ve diğerini suç/masumiyet tarafına itiyor. Kamusal bir yeri işgal etmesi  yaya olarak odunların yanından zararsızca geçerken benim masumiyetim üzerinden kendini aklıyor. İşgal edebildiği için aklınıza “kamu” gelmiyor, siz yabancısınız orada… Hızlı gittim. Son cümle öncesinde sormam gereken bir soru vardı atladım, şimdi sorayım. Çift anlam, kendi bünyesinde barındırdığı her iki anlamın da anlaşılacağı konusunda neden bu kadar kendinden emindir?

 

Şimdi fotoğrafa tekrar bakalım ve durumu daha şeffaf biçimde ortaya koyalım:

1.       Naylon örtü odunları yağmurda ıslanmasın diye koruyor.

2.      Naylon örtü ve odunların istifli hali sahipli olduğunu gösteriyor… Burada bir anımı araya sıkıştırayım. Bir zamanlar öğretmenlik yaptığım köyde özellikle kış aylarında fırtına ve yağmurla azan dalgaların kıyıya getirdiği odun parçalarını toplamaya sahile inerdim. Benim için hem yürüyüş hem de kısa günün kârıydı. Çocukluğumun geçtiği sahil kasabasından kalma bir alışkanlık. Kütüklere ağaç köklerine dokunmazdım. Onlar Mahmut’undu. Sessiz Mahmut. Mahmut onları bir yerlerine çaput bağlayarak sahilde biriktirirdi… Çaput olmasa bile eğer iki odun üst üste konmuşsa bilirdim ki bu odunlar Mahmut’un. Ben Mahmut’un rakibi değildim ama sanıyorum o beni rakibi olarak görüyordu. Mahmut’a selam verirdim Mahmut merhaba yerine “Errabba!” derdi. Vantrolog gibi, dudağını kıpırdatmazdı. Dudağını kıpırdattığında da sesi çıkmazdı, muhtemelen küfrederdi. Kime olacak, bana.

3.      Odun bulunduğu yeri işgal ediyor. Mahmut’un odunlarından uzak dururdum. Uzak durmayı düz anlamıyla anlayın lütfen. Odunların bulundukları yer Mahmut’un yeriydi. Mahmut’un odunlarının iki metre uzağından yürürdüm. Sonra Mahmut bir gün gelir odunlarını parça parça traktörüne yüklerdi, sahil yeniden anonimleşirdi.

           

Çift anlamın içinde bize iletilen asli bir anlam var. İlk anlamların uzantısı olmadan ve dile gelmeden bizi kendine çekiyor. Üstelik aklımızla oynayarak yapıyor bunu. Çift anlam nasıl anlarsan öyle anla gibi çoklu anlamın bizi özgür bıraktığı bir durum değil. Diğer anlamlar çift anlamın kurgusal unsurları. Dolayısıyla çift anlamın “çift” sözcüğüyle yarattığı çoğul karakter bizi yanıltmasın, gerçekte diğer anlamların içinde kamufle olan tek anlam var.

 

 Herhalde anlatabildim. Başka bir örnek vereceğim.

 

Bu örnekle karşılaşmam da bir tesadüf. Biraz üzerine gittim biraz da spekülasyon yaptım.

 

Almancada  ‘Halz und Beinbruch’ motomot çeviride boynun ve bacağın kırılsın anlamına gelirken (bizde ‘boyu devrilesice’) deyim anlamı ‘iyi şanslar’ demektir. İbranice konuşan Yahudilerin ‘Harzlacha we berache’ deyişiyle ses benzerliği vardır. Ama İbranice ‘Harzlacha we berache’ hem motomot hem de deyim anlamıyla başarı ve bereket dilemektir. Bir Yahudi diğer Yahudi’yi yolcu ederken  başarı ve bereket diler, gayet makûl. Peki bir Alman neden boynun ve bacağın kırılsın derken bunun iyi şanslar dileme olarak anlaşılmasını ister? Şimdi burada önce kendi spekülasyon kotamı kullanıyorum: Soykırım öncesi Yahudilerle bir arada yaşayan Almanlar Yahudilerin iyi dilek sözünü ses benzerliğiyle kendi dillerinde iğnelemeye, düşmanlığa çeviriyorlar. Yahudilerin de olduğu bir ortamda bir Alman diğer Alman’a ya da bir Yahudi’ye ‘Harzlacha we berache’ ses benzerliğiyle ‘Halz und Beinbruch’ diyor. Almanca  söz deyimleşirken kendi geçmişini unutuyor. Bugünün Alman etimologları ise dilin taşıdığı bu lekeden kurtulmak için başka bir argüman üretiyorlar: İnsanlar kadim çağlardan beri olumlu bir şey meydana gelmesi için olumsuz bir şey dileyerek kötü ruhları kandırmaya çalışır. Aksi takdirde dileklerinin tersine döneceğinden korkarlar, denizcilikte başarı dilemenin direk ve sac kırılması şeklinde söylenmesi gibi (Mast und Schotbruch). Antisemitizm sırasında üretilen çift anlam ve daha eskiye giden etimolojik çift anlam.

 

Bu yazı bitmedi.

 

İnsanların mekânla ilişkileri çift anlam yüklü. Nerede olurlarsa olsunlar. Mukim olmak muhkem olmak…